Posted on

Origins & Birth of Bioethics

Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ

Είναι απόλυτα απαραίτητο να εστιάσουμε την προσοχή μας στην διαμόρφωση της προσωπικότητας και της συνείδησης των ιατρών του μέλλοντος

Ένα αμφιλεγόμενο θέμα, με πολλές διαστάσεις, παρουσίασε ο κύριος Στέφανος Γερουλάνος, Καθηγητής Χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο Ζυρίχης και Καθηγητής Ιστορίας Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, σε διάλεξη του Ε’ Κύκλου Διαλέξεων του Ινστιτούτου Δημόσιας Υγείας, ACG, με τίτλο «Η Γένεση της Βιοηθικής». Με βαθιές γνώσεις και πολυετή εμπειρία στην Ιατρική και την Ιστορία των Επιστημών, ο κ. Γερουλάνος συνέθεσε μία ιστορική αναδρομή στην εμφάνιση και εξέλιξη της Βιοηθικής στην πορεία των αιώνων, καθώς και τις διαφορετικές εκφάνσεις της, ανάλογα με τις παραδόσεις και αντιλήψεις της κάθε κοινωνίας και θρησκείας. Κλείνοντας, ο ομιλητής ανέδειξε τις προκλήσεις του σήμερα και έθεσε ερωτήματα για το μέλλον.

Η βιοηθική είναι η επιστήμη που ασχολείται με την ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου απέναντι στη ζωή, αλλά και το περιβάλλον της. Στηρίζεται κυρίως στην Ιατρική Ηθική, και μελετά τα δεοντολογικά ζητήματα που προκύπτουν από την πρόοδο της Βιολογίας, της Ιατρικής και του Περιβάλλοντος.

ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ

«Οι πρώτοι γραπτοί ηθικοί κώδικες χρονολογούνται τόσο παλιά, όσο σχεδόν και η γραφή, παραπέμποντας στη νεολιθική εποχή ή ακόμα και στην παλαιολιθική.» ανέφερε ο Καθηγητής, υπογραμμίζοντας ότι πιθανότατα χρονολογούνται και νωρίτερα, γιατί εφόσον επιλέχτηκαν να αποτυπωθούν σε γραπτό κείμενο, σημαίνει ότι θα ήταν ήδη αποδεκτοί στις κοινωνίες εκείνης της περιόδου. Οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες ηθικών κανόνων προέρχονται από τα πρώτα κείμενα των Αιγυπτίων και Ασσυρίων, ενώ τα θεμέλια της Βιοηθικής στον Δυτικό Κόσμο προέρχονται από τις Χριστιανικές αρχές, όπως καταγράφονται στην Παλαιά και την Καινή Διαθήκη και λίγο νωρίτερα στην αρχαία ελληνική παρακαταθήκη, με τον Ιπποκρατικό Όρκο και την ηθική του Αριστοτέλη.

ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΒΙΟΘΙΚΗΣ

Στην Αρχαία Αίγυπτο εντοπίζεται, από πολύ νωρίς, ηθική υψίστου επιπέδου, η οποία στηρίζεται κυρίως στην πίστη για τη μετά θάνατον ζωή. Σε παπύρους του 2.300 π.Χ., καταγράφονται σχολικές σημειώσεις παιδιών, με αναφορά σε ηθικές αρχές και στη θεότητα maat, η οποία πρεσβεύει την δικαιοσύνη, την ισότητα, την αλήθεια και άλλες αξίες. Η σημαντικότερη παρακαταθήκη του Αιγυπτιακού πολιτισμού στην γένεση της Βιοηθικής είναι η Βίβλος των Νεκρών, που χρονολογείται μεταξύ 1500-1550 π.Χ. Το κείμενο αυτό περιέχει τα 42 ερωτήματα που θα τεθούν από θεότητες-δικαστές στον νεκρό, ο οποίος θα πρέπει να απαντήσει με ένα ξεκάθαρο «όχι» για να εξασφαλίσει για την ψυχή του την αιώνια ζωή. Τα ερωτήματα αυτά αφορούν πράξεις κατά τη διάρκεια της ζωής του και σχετίζονται με τον σεβασμό στον συνάνθρωπο και τους θεούς (πρόκληση σωματικής βλάβης ή θανάτου, αιτία στεναχώριας, κλοπή, μοιχεία, αποκάλυψη μυστικών, απόκρυψη της αλήθειας) και στην προθυμία του για βοήθεια (προσφορά τροφής, νερού, ενδυμάτων στους μη έχοντες).

Οι πρώτοι Νόμοι που αφορούν όλους τους πολίτες μιας κοινωνίας, η παραβίαση των οποίων προβλέπει ποινές τιμωρίας, εμφανίζονται στη Μεσοποταμία. Ο Κώδικας UrNammu (2500-2100 π.Χ.) ορίζει την ισότητα της χρήσης γης και την ισότητα των κατοίκων έναντι του νόμου και τη θανατική ποινή στην περίπτωση δολοφονίας, κλοπής, μοιχείας και βιασμού. Οι Νόμοι της Eshnunna (1930 π.Χ.), οι πρώτοι νόμοι της ανθρωπότητας, αναφέρουν διάφορες ηθικές αρχές, τις οποίες αν κάποιος παραβιάσει θα του επιβληθεί τιμωρία. Σε αντίθεση με τους πρώτους Ασσυριακούς Νόμους όπου το βάρος έπεφτε στην αποζημίωση του θύματος,  ο Κώδικας του Hammurabi (1750 π.Χ.) εστιάζει στην τιμωρία του θύτη και στη διαφοροποίησή της ανάλογα με την τάξη των θυτών και των θυμάτων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η αναφορά που γίνεται στην απαγόρευση ορειχάλκινης βελόνας στην επέμβαση για καταρράκτη, αντί για την ενδεδειγμένη χρήση χρυσής βελόνας, αλλά και στο κόστος των επεμβάσεων.

Ο επίλογος του Κώδικα συμπεριλαμβάνει ευλογίες υπέρ εκείνων που θα τηρήσουν τους νόμους και κατάρες εναντίον εκείνων που θα τους παραβίαζαν. Ο κ. Γερουλάνος συνέδεσε αυτό το στοιχείο του Κώδικα με απόσπασμα από τον μεταγενέστερο Όρκο του Ιπποκράτη, ο οποίος αποτελεί ορόσημο για τους ηθικούς κανόνες, εδώ και 2400 χρόνια: «Αν τηρώ τον όρκο αυτό και δεν τον παραβώ, ας χαίρω πάντοτε υπολήψεως ανάμεσα στους ανθρώπους για τη ζωή και για την τέχνη μου. Αν όμως τον παραβώ και επιορκήσω, να πάθω τα αντίθετα

Από την Αρχαία Ελλάδα δεν έχει σωθεί κάποιος Νόμος με ηθικούς κανόνες. Ωστόσο, στα Ομηρικά έπη εντοπίζονται αρκετοί ηθικοί κανόνες στην περιγραφή της καθημερινότητας εκείνης της εποχής, όπως η σημασία της φιλοξενίας και η προσφορά ενδυμάτων και τροφής (φιλοξενία του Οδυσσέα από την Ναυσικά, κατά την άφιξη του στην Κέρκυρα, λίγο πριν επιστρέψει στην Ιθάκη), όπως ακριβώς αναφέρονται στη Βίβλο των Νεκρών και μεταγενέστερα, στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο.

Ο Χριστιανισμός φαίνεται ότι συγκέντρωσε στοιχεία από τους πρόωρους ηθικούς κανόνες των διαφόρων φυλών της Μεσογείου, δημιουργώντας την κοινή Χριστιανική και Εβραϊκή ηθική και με τον τρόπο αυτό έγιναν αποδεκτοί σε ολόκληρο τον Δυτικό Κόσμο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι ο Ιπποκράτης είχε κάνει για πρώτη φορά αναφορά στην ισότητα των φύλων, των σκλάβων και των ελευθέρων, ενώ αργότερα ο Απόστολος Παύλος διδάσκει την ισότητα μεταξύ εθνών. Πολλές ομοιότητες εντοπίζονται, επίσης, στις 10 εντολές και σε εδάφια του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου με την Βίβλο των Νεκρών των Αιγυπτίων.

ΟΡΚΟΣ ΤΟΥ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗ – ΙΑΤΡΙΚΗ ΗΘΙΚΗ

Ο Όρκος του Ιπποκράτη χρονολογείται περίπου στο 411 π.Χ. και είναι μέχρι και σήμερα το πιο γερό θεμέλιο της Ιατρικής Δεοντολογίας και Ιατρικής, ο οποίος μετέτρεψε την Ιατρική από επάγγελμα σε λειτούργημα. «Η καθολικότητα των εντολών του και ο βαθύς ανθρωπισμός του, τον ανέδειξαν σε ένα κείμενο μοναδικής και αιώνιας αξίας» σημείωσε ο κ. Γερουλάνος, παρουσίαζοντας ομοιότητες σε κάποια από τα χωρία του Όρκου (Τίμα τον δάσκαλο σου, Δεν θα δώσω φάρμακο θανάσιμο, Τα μυστικά των ασθενών με δέος θα φυλάξω κ.α.) με την Βίβλο των Νεκρών και τις 10 εντολές, τους πρώτους ηθικούς και απαραβίαστους κανόνες του Χριστιανισμού.

Ο όρος Ιατρική Ηθική, όμως, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1803 από τον Thomas Percival, ο οποίος κατέγραψε για πρώτη φορά ιατρικά ηθικά προβλήματα, σε μια προσπάθεια να συμπληρώσει τον Όρκο του Ιπποκράτη. Στο τέλος του αιώνα εκδόθηκαν από Πρώσους και Γερμανούς, νέοι Κώδικες Ιατρικής Δεοντολογίας και Ηθικής, που εισήγαγαν την αυτονομία του ασθενή.

Παρόλο που ο Ιπποκρατικός Όρκος κατάφερε να λύσει, σχεδόν όλα τα ηθικά προβλήματα που συναντούσε η Ιατρική τα τελευταία 2400 χρόνια, δεν γινόταν καμία αναφορά στα πειράματα σε ανθρώπους. Με βασική αρχή το «ωφελέειν ή μη βλάπτειν», ο κάθε ιατρός δεν είχε κάποιον επιπλέον περιορισμό στον χειρισμό του κάθε ασθενή του, ούτε προβλεπόταν τιμωρία για τους ιατρούς αν δεν τηρούσαν τον Όρκο ή αν διέπρατταν θηριωδίες, όπως προέκυψε στη Δίκη της Νυρεμβέργης (1947) για τα εγκλήματα κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

ΣΥΓΧΡΟΝΑ & ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΑ ΗΘΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

Από τα μέσα του 20ου αιώνα, με την ραγδαία εξέλιξη της επιστήμης και της ιατρικής γνώσης, έκαναν την εμφάνισή τους σημαντικά ηθικά προβλήματα, που δίχασαν τους επιστήμονες και την κοινωνία, λόγω του ότι δεν μπορούσαν να λυθούν με τις υπάρχουσες συστάσεις. Ο κ. Γερουλάνος ανέφερε παραδείγματα για τα οποία οι νομικές ρυθμίσεις για την επίλυσή τους έρχονται αρκετά χρόνια αργότερα από την εμφάνισή του και σε αρκετές περιπτώσεις δεν εφαρμόζονται σε παγκόσμιο, ούτε καν σε εθνικό επίπεδο (πχ σε όλες τις πολιτείες των ΗΠΑ). Η ανακάλυψη του DNA, η κλωνοποίηση, τα κριτήρια επιλογής στη χρόνια αιμοκάθαρση και στη μεταμόσχευση, το αντισυλληπτικό χάπι, η άμβλωση, η εξωσωματική γονιμοποίηση, ο εγκεφαλικός θάνατος και η ευθανασία είναι μερικά από αυτά.

Κλείνοντας τη διάλεξή του ο Καθηγητής εξέφρασε τον προβληματισμό του για τον ρυθμό με τον οποίο καταγράφεται ο διπλασιασμός των ιατρικών γνώσεων, δηλώνοντας ότι δεν μπορεί η επιστήμη να προβλέψει πως θα το διαχειριστεί. Σύμφωνα με τις αρχές της Βιοηθικής, οι επιστήμονες του σήμερα μπορούν μόνο να δεσμευτούν ότι θα «κληρονομήσουν» στους μαθητές τους αιώνιες ηθικές αξίες, προσαρμοσμένες στην εποχή μας. Αυτές οι αξίες περιλαμβάνουν:

  • Ασφάλεια του ασθενούς
  • σεβασμό της αυτονομίας του
  • μη κακοποίηση
  • λεπτομερή ενημέρωση και συνειδητή συναίνεση
  • σεβασμό της εμπιστευτικότητας
  • ισότητα σε όλους τους ασθενείς ανεξαρτήτως φύλου, φυλής, θρησκείας ή πεποιθήσεων και ταυτόχρονα
  • σεβασμός όλων των δικαιωμάτων του ανθρώπου, των ζώων και της φύσης.

«Πρέπει να δώσουμε μεγαλύτερο βάρος στην προσωπικότητα και την συνείδηση των φοιτητών. Δεν αρκεί να τους δώσουμε μόνο γνώση

Η επόμενη προγραμματισμένη διάλεξη του E΄ Κύκλου θα πραγματοποιηθεί την Τετάρτη 4 Μαρτίου 2020, ώρα 19:00 με εισηγητή τον κύριο Γεώργιο Χρούσο, Ομότιμο Καθηγητή Παιδιατρικής & Ενδοκρινολογίας, με θέμα «Ιατρική Τρόπου Ζωής».